‘संरा अमेरिकी शैलीको लोकतन्त्र’ को पाखण्ड–२

३. संरा अमेरिकी पैसामुखी राजनीतिको संस्थागत प्रणाली
उन्नाइसौँ शताब्दीको उत्तराद्र्धमा संरा अमेरिकाको पैसामुखी राजनीतिमा ‘पोर्क–व्यारलिङ’ राजनीतिक प्रणालीको विकास भयो । निर्वाचनमा मत दिएबापत वा कुनै प्रकारको राजनीतिक समर्थन गरेबापत मत दिने वा समर्थन गर्ने व्यक्ति वा समूहको हितमा राज्य कोष लगानी गर्ने अभ्यासलाई अमेरिकामा ‘पोर्क–व्यारलिङ’ भनिन्छ । संरा अमेरिकामा चुनावमा विजयी भएको राजनीतिक पार्टीले चुनावी अभियानमा सहयोग गर्ने व्यक्तिहरूलाई सरकारी पदमा नियुक्त गरिन्छ । त्यस्ता व्यक्तिहरू राजनीतिक दलका मेरुदण्ड (प्रमुख व्यक्ति) र चुनावमा पार्टीका चन्दादाता हुने गर्छन् । ‘पोर्क व्यारलिङ’ ले राजनीतिक र सरकारी अधिकारीहरूबिच भ्रष्टाचारलाई प्रश्रय दिन्छ । त्यसले संरा अमेरिकाको प्रशासनिक चुस्तता पनि घटाएको छ । बीसौँ शताब्दीको सुरुदेखि संरा अमेरिकाले राजनीतिक दललाई चन्दा दिन थप बन्देजहरू लगाउने प्रयास ग¥यो । तथापि संरा अमेरिकी लोकतन्त्रको पैसामुखी चरित्रमा कुनै प्रकारको परिवर्तन हुन सकेन । राजनीतिक व्यवस्थामा परिवर्तनको हरेक प्रयत्नले फेरि पनि कुनै न कुनै छिद्र भने छोडेकै हुन्छ । पैसामुखी राजनीतिको लागि पछाडिको चोर बाटो खोलेकै हुन्छ । वास्तवमा त्यसले पैसामुखी राजनीतिलाई वैधता दिने गरेको छ ।
प्रथमतः ‘चन्दा उठाउने ठेकेदारी’ (सुपर फन्ड रेजर) प्रणालीले यतिमात्र चन्दा उठाउन पाउने भनी तोकिएको सीमा नै वैधरूपमा नाघ्न दिन्छ । चुनावको लागि ठुलो परिमाणमा चन्दा उठाउने चन्दा ठेकेदार (महाचन्दा सङ्कलक) भनेको आफैँ पनि धनी व्यक्ति हुन्छ । उसको प्रत्यक्ष सम्बन्ध व्यापारिक घराना, कारोबारी, मनोरञ्जन उद्योगी र सांसद एवं नेताहरूलाई प्रभाव पार्न सक्ने व्यक्तिहरू (लबिस्ट) सँग हुन्छ । ती चन्दा ठेकेदारसँग धेरै स्रोत र सम्बन्ध हुन्छ । उनीहरूले आफ्नो व्यक्तिगत सम्बन्ध प्रयोग गरेर धेरै सङ्ख्यामा स–साना चन्दादाताबाट छोटो समयावधिमा धेरै परिमाणमा निश्चित उम्मेदवारको नाममा चन्दा सङ्कलन गर्न सक्छन् । उदाहरणको लागि सन् २०१६ को अमेरिकी राष्ट्रपति चुनावमा १ हजार ‘चन्दा ठेकेदार’ ले डेमोक्रेटिक पार्टीका उम्मेदवार हिलारी क्लिन्टनको लागि सम्पूर्ण चुनावी खर्चको एकतिहाइ चन्दा सङ्कलन गरेका थिए । ठुलो परिमाणमा चन्दा सङ्कलन गर्ने यो प्रणालीअन्तर्गत कुनै व्यक्तिले ठुलो परिमाणमा दिएकोे चन्दालाई कानुनी सीमाअनुसार हिसाब मिलान गरिन्छ । कानुनले तोकेको सीमाभन्दा बढी बाँकी रकम व्यक्तिगत नाममा राखिन्छ । ठुलो परिमाणको चन्दालाई वैध बनाउने यो एउटा तरिका हो । यस प्रकारको ठुलो परिमाणको चन्दा कसले दिएको हो भन्ने कुरा उम्मेदवारलाई थाहा हुन्छ । राजनीतिक प्रभाव र संरक्षणको लागि धनी व्यक्तिले चन्दा दिन यो तरिका अवलम्बन गरेको हुन्छ ।
दोस्रो, संरा अमेरिकाको सर्वोच्च अदालतले राजनीतिक दललाई दिइने चन्दा (सफ्ट मनी) माथिको बन्देजलाई खुकुलो बनाएको छ । दुईदलीय चुनावी अभियान सुधार ऐन, २००२ (Bipartisan Campaign Reform Act -BCRA_ of 2002) ले निश्चित उम्मेदवारलाई समर्थन गर्न राजनीतिक दललाई दिइने चन्दामाथि रोक लगायो । सङ्घीय चुनावी अभियान ऐन (The Federal Election Campaign Act – FECA) ले चुनावलाई प्रभावित बनाउन पैसा प्रयोग गर्नमा रोक लगाए पनि खासमा पैसा त्यस्तै प्रयोजनको लागि खर्च गरिन्छ । (FECA) ऐन खारेज गराउन त्यसविरुद्ध लगातार मुद्दा दायर हुँदै आएको छ । सन् २००७ मा विनकन्सिन राइट टु लाइफ कम्पनीविरुद्ध सङ्घीय निर्वाचन आयोगको मुद्दामा संरा अमेरिकी सर्वोच्च अदालतले चुनावको अन्तिम चरणमा सङ्घीय चुनावका उम्मेदवारको पक्ष वा विपक्षमा कुनै व्यापारी कम्पनी र सङ्गठनले आर्थिक मद्दत गर्न निषेध गर्नु संरा अमेरिकी संविधानको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको सिद्धान्त उल्लङ्घन भएको आदेश दियो । सो सर्वोच्च अदालतको आदेशले दुईदलीय चुनावी अभियान सुधार ऐनले निर्देशित गरेको प्रावधानलाई खारेज गरेको छ । फलतः राजनीतिक क्षेत्रमा ठुलो परिमाणमा वैधानिकरूपमा चन्दा दिन छुट भएको छ । सन् २०१४ मा सङ्घीय चुनाव आयोगविरुद्ध मेकोनेल मुद्दामा सर्वोच्च अदालतले दिएको आदेशले राजनीतिक क्षेत्रमा चन्दा दिन नहुने प्रावधानलाई खारेज ग¥यो । सो आदेश जारी हुनुअघि एक जना उम्मेदवारलाई २ हजार ६ सय अमेरिकी डलरले नबढ्ने गरी मात्र चन्दा दिन सकिने प्रावधान थियो । सङ्घीय चुनावको उम्मेदवार र राजनीतिक पार्टीलाई चन्दा दिन सकिने कुल चन्दा रकममा लगाइएको सीमा सो आदेशले खारेज ग¥यो । निर्वाचनमा एकै समय एक जनाभन्दा बढी उम्मेदवारलाई चन्दा दिन सकिने र राजनीतिक दललाई असीमित परिमाणमा चन्दा दिन सो आदेशले मार्गप्रशस्त ग¥यो ।
तेस्रो, पैसामुखी राजनीतिको मुख्य ज्यावल भनेको राजनीतिक गतिविधि गर्न महासमिति (Super political action Committees (PACs)) हुने गरेको छ । यो समितिले चुनावी प्रयोजनको लागि चन्दा सङ्कलन गर्छ र सङ्कलित रकम कुन उम्मेदवारलाई कति दिने निर्णय गर्छ । धनाढ्य चन्दादाता (व्यक्ति र कम्पनी ) ले प्रत्यक्षरूपमा उम्मेदवार र राजनीतिक पार्टीलाई चन्दा दिनुबाहेक त्यस्ता महासमितिमार्फत पनि चन्दा दिन सक्छन् । यस्ता महासमितिको अभ्यास सन् १९३० को दशकबाट आरम्भ भएको थियो । महासमिति व्यापारी र स्वतन्त्र राजनीतिक समूह सम्मिलित राजनीतिक समिति हो । यस्ता समितिले चन्दा सङ्कलन गर्नुका साथै व्यक्ति तथा व्यापारिक सङ्गठनले दिन मिल्ने चन्दाको सीमासम्बन्धी संरा अमेरिकी कानुन मिच्ने वैधानिक बाटो खोल्छ । महासमितिले सबै व्यक्तिसँग चन्दा सङ्कलन गर्छ र उम्मेदवारहरूलाई के कति चन्दा दिने निर्णय गर्छ । महासमितिहरू ठुला व्यापारिक सङ्गठन र विशेष स्वार्थ समूहसँग सम्बन्धित हुन्छन् । महासमितिहरूले प्रायशः निश्चित उम्मेदवारको पक्ष वा विपक्षमा प्रचार गर्छन् । तिनीहरूले चन्दा दिने व्यापारिक सङ्गठन र स्वार्थ समूहका हितको प्रतिनिधित्व गर्छन् । सन् १९७१ मा सङ्घीय चुनाव अभियान ऐन जारी भएपश्चात् चुनावी अभियानमाथिका बन्देज न्यून भएपछि यस्ता समिति निकै तीव्रगतिमा विकास भए । महासमितिले देखाएका तरिकामार्फत चुनावमा व्यापारिक कम्पनी, व्यक्ति र स्वार्थ समूहका पैसा चुनावी गतिविधिमा ओइरियो । सन् २०१० मा सर्वोच्च अदालतले जारी गरेको एउटा आदेशले स्वतन्त्र महासमितिलाई व्यक्तिगत र साङ्गठनिक माध्यमबाट चन्दा दिन सबै प्रकारका बन्देज खारेज ग¥यो । त्यो आदेश महासमितिहरूका लागि फलिफापसिद्ध भयो । त्यसपछि संरा अमेरिकामा महासमितिका सङ्ख्या एकाएक बढ्यो । तथ्याङ्कअनुसार सन् २०१६ को अगस्ट ८ सम्ममा २ हजार ३१६ गैरनाफामुखी र गैरदलीय महासमिति औपचारिक दर्ता गरिए । महासमितिहरूसँग चन्दा सङ्कलन गर्ने बलियो क्षमता हुन्छ र चुनावमा उनीहरूले बलियो प्रभाव पार्न सक्छन् । व्यापारी र धनी व्यक्तिले त्यस्ता महासमितिमार्फत चुनाव प्रभावित हुने गरी बिनारोकतोक प्रत्यक्ष आर्थिक लगानी गर्न सक्छन् । सन् २०१६ को राष्ट्रपति निर्वाचनमा त्यस्ता महासमितिहरूले धेरै चन्दा सङ्कलन गरेका थिए । प्रायोरिटी यूएसए एक्सन नामको महासमितिले १७ करोड ६० लाख अमेरिकी डलर बराबरको चन्दा सङ्कलन गरेको थियो । त्यसले डेमोक्रेटिक पार्टीका उम्मेदवार हिलारी क्लिन्टनलाई समर्थन गरेको थियो । सोरोस नामका एक जना महाधनाढ्य लगानीकर्ताले प्रायोरिटी यूएसए एक्सनलाई ६ करोड अमेरिकी डलर चन्दा दिएको थियो । थोमस स्टेएर नामको एक जना अर्का लगानीकर्ताले ५ करोड ७० लाख अमेरिकी डलर बराबरको चन्दा अर्को एउटा महासमितिलाई दिएको थियो । त्यसले पनि हिलारी क्लिन्टनलाई नै समर्थन गरेको थियो ।
४. पैसामुखी राजनीतिका दुष्परिणाम
पहिलो कुरा त पैसामुखी राजनीतिले सर्वसाधारण जनतालाई आफ्ना राजनीतिक अधिकारबाट वञ्चित गर्छ । संरा अमेरिकाले प्रायशः ‘एक व्यक्ति एक मत’ को संरा अमेरिकी शैलीको लोकतन्त्रको कुरा गर्छ । तर, वास्तविकतामा न्यून आय भएका संरा अमेरिकी नागरिकको मताधिकार निषेध गरेको हुन्छ । संरा अमेरिकी न्युज एन्ड वल्र्ड रिपोर्टले सन् २०१० देखि २०१५ सम्म प्रकाशित समाचारअनुसार संरा अमेरिकाका २१ वटा राज्यले मताधिकारमाथि निषेध गर्ने नयाँ कानुन ल्याएको छ । सन् २०१६ को राष्ट्रपति निर्वाचनमा १४ वटा राज्यले मताधिकार निषेध गर्ने नयाँ कानुन कार्यान्वयनमा ल्याएको थियो । ती कानुनको मूल ध्येय भनेको गरिब जनतालाई मताधिकारको लागि पञ्जीकरण गर्नबाट रोक लगाउनु थियो । सन् २०१७ को नोभेम्बर २१ मा न्युजविक पत्रिकाको वेभसाइटमा प्रकाशित समाचारअनुसार गरिबीकै कारण संरा अमेरिकाका हजारौँ जनतालाई मताधिकारबाट वञ्चित गरिएको छ । संरा अमेरिका नौ वटा राज्यले महान्यायाधिवक्ता वा अदालतलाई तिर्नुपर्ने जरिवाना नतिर्ने नागरिकलाई मताधिकारबाट वञ्चित गर्ने कानुन पारित गरेको छ । अलाबामा राज्यमा मात्र अदालती दस्तुर नतिरेको भन्दै एक लाखभन्दा बढी संरा अमेरिकी नागरिकको नाम मतदाता नामावलीबाट मेटिएको थियो । त्यति मतदाता सङ्ख्या भनेको सो राज्यको कुल मतदाताको ३ प्रतिशत मतदाता हुन आउँछ । त्यसैकारण संरा अमेरिकी निर्वाचनहरूमा न्यून मतमात्र खस्ने गर्दछ । सन् १९४० को दशकयता गत सन् २०१४ को मध्यावधि चुनावमा सबभन्दा न्यून सङ्ख्यामा मत खसेको थियो । त्यो निर्वाचनमा संरा अमेरिकाभरिबाट औसत ३७ प्रतिशतमात्र मत खसेको थियो ।
दोस्रो, सरकारी पद धनी र माथिल्लोवर्गकै मौजाजस्तै बनेको छ । संरा अमेरिकी राजनीतिक अभ्यासअनुसार चुनाव जितेपछि निर्वाचित व्यक्तिले आफ्नो चुनावी अभियानमा उल्लेख्य मद्दत गर्ने व्यक्तिहरूलाई नै सरकारी पदमा नियुक्ति दिने गरेको छ । मुख्य चन्दादाता र चन्दा सङ्कलकले नै सरकारी पदमा नियुक्ति खाने गर्दछ । पदभार ग्रहण गरिसके संरा अमेरिकी राष्ट्रपतिले ठुलो सङ्ख्यामा चन्दादातालाई विभिन्न देशमा संरा अमेरिकी राजदूत बनाउने गर्छ । सन् २००० को राष्ट्रपति निर्वाचनपछि सरकारका एकतिहाइ पदमा निर्वाचित राष्ट्रपतिका आफन्त, साथी र चुनाव जिताउने प्रमुख चन्दादातालाई नियुक्ति दिइएको थियो । सन् २००८ को राष्ट्रपति निर्वाचन जित्न सहयोग गर्ने ५५६ जना ‘चन्दा ठेकेदार’ मध्ये एकतिहाइले सरकारी पदमा नियुक्ति पाएका थिए अथवा तत्कालीन सरकारका सल्लाहकार बनेका थिए । ५ लाख अमेरिकी डलरभन्दा बढी चन्दा सङ्कलन गर्ने ८० प्रतिशत चन्दा ठेकेदारलाई महत्वपूर्ण पदमा नियुक्ति दिइएको थियो ।
तेस्रो, पैसामुखी राजनीतिले प्रष्टतः धनी वर्गकै हित गर्छ । चुनावमा चन्दाको नकारात्मक परिणाम भनेको थोरै सङ्ख्यामा रहेका धनी मानिसहरूको अत्यधिक बहुमत जनताको भन्दा बढी प्रभाव हुन्छ । जसकारण धनीको हितमा ऐन कानुन बन्छ । धनीलाई ती कानुनले क्षति गरेको हुन्छ । पैसाले कानुन निर्माण र सरकारी निर्णयमा प्रभाव पार्न सकिने भएपछि धनी व्यक्तिले चुनावमा चन्दा दिन्छन् । त्यसबापत उम्मेदवारले उनीहरूलाई फाइदा दिने वाचा गर्छन् र उनीहरूको पक्षमा कानुन बनाउने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्छन् ।
पैसाको सहारामा निर्वाचित भएका राष्ट्रपति र सरकारले निःसन्देह धनीकै हितमा काम गर्छ । धनीकै पक्षमा ऐन–कानुन बनाउँछ । खुलमखुला वा गोप्यरूपमा धनीकै हितमा उनीहरूले काम गरिरहेका हुन्छन् । यो पैसा र शक्तिको गोप्य कारोबार हो । सन् २०१७ मा निर्वाचित भएको रिपब्लिकन सरकारले संरा अमेरिकाका धनीवर्गको प्रतिनिधित्व गर्ने कुरा सर्वविदित सत्य हो । सन् २०१७ मा संरा अमेरिकी संसद््ले पारित गरेको सङ्घीय बेरोजगारी कर ऐनले कर कटौती गर्ने दाबी गरेको थियो । तर, व्यवहारमा सबै जनताको लागि कर कटौती गर्ने उद्देश्यले त्यो कानुन बनेकै थिएन । त्यो ऐनले संरा अमेरिकाका धनी र ठुला व्यापारिक कम्पनीको मात्र कर कटौती ग¥यो । गरिब जनताको टाउकोमा अझ करको भारी थोप¥यो । त्यो कानुनले धनी परिवारको आय करको दर ३९.६ प्रतिशतबाट ३५ प्रतिशतमा झा¥यो । ४.६ प्रतिशतले करको दर घटाइयो । गरिब परिवारको करको दर भने १० प्रतिशतबाट १२ प्रतिशतमा उकासियो । यसप्रकार यो ऐनले धनी परिवारलाई फाइदा गरेको छ भने गरिब परिवारलाई हानि गरेको छ । सन् २०१७ को अन्त्यतिर गलअप पोलले गरेको सर्वेक्षणले ५६ प्रतिशत नागरिकले सो कानुनको विरोध गरेका थिए । २९ प्रतिशत जनताले मात्र समर्थन गरेका थिए । व्यापारिक करको सन्दर्भमा पनि त्यो ऐनले संयुक्त साझेदारी कम्पनीहरू जस्तै ठुला र सूचिकृत कम्पनीको आयकर ३५ प्रतिशतबाट २० प्रतिशतमा झारेको थियो । १५ प्रतिशतसम्म करको दर घटाइएको थियो । जबकि ८.६ प्रतिशत संरा अमेरिकी कम्पनीले मात्र सो कर न्यूनीकरण नीतिबाट लाभ लिएका थिए । एकल स्वामित्व र साझेदारीमा चलेका स–साना ९० प्रतिशत कम्पनीले भने त्यसबाट केही लाभ हासिल गर्न सकेनन् । सो ऐनअन्तर्गत ती साना कम्पनीका मालिकले सबभन्दा माथिल्लो दरमा व्यक्तिगत कर तिर्नुप¥यो । त्यो भनेको ३७ प्रतिशतसम्म कर तिर्नुप¥यो । उनीहरूको कर लाग्ने आम्दानीमा २० प्रतिशत मात्र कर छुट गरियो । पैसाले सामाजिक समानताको अवस्था भयावह बनाएको छ । संरा अमेरिकाको सामाजिक न्यायलाई पैसाले आधारभूतरूपमा क्षतिग्रस्त बनायो ।
चौथो, पैसामुखी राजनीतिले संरा अमेरिकाका गहिरिंदो राजनीतिक र सामाजिक समस्या समाधान गर्न निकै कठिन बनाएको छ । बन्दुकको बिगबिगी र बन्दुक हिंसा संरा अमेरिकाको प्रमुख राजनीतिक र सामाजिक समस्या हो । विगत केही वर्षदेखि संरा अमेरिकी समाजलाई यो समस्याले गहिरो गरी गाँजेको छ । विद्यालय र अरु सार्वजनिक स्थानमा गोलीकाण्ड बरोबर हुने गरेको छ । हरेक वर्ष संरा अमेरिकामा ३० हजारभन्दा बढी मानिस बन्दुकबाट हुने हत्या, दुर्घटना र आत्महत्याबाट हुने गरेको छ । १० हजारभन्दा बढी मानिस बन्दुकको हिंसाबाट मारिन्छन् । दुई लाखभन्दा बढी मानिस बन्दुकको कारण घाइते हुने गरेका छन् । ती वर्षमा बन्दुकमाथि कडा नियन्त्रण गर्न सकेको भए यो अवधिमा भएका अधिकांश मृत्यु र घटना रोक्न सकिन्थ्यो । तर, बन्दुक नियन्त्रणको विपक्षी नेसनल राइफल एसोसिएसन अफ अमेरिका (एनआरए) जस्ता स्वार्थ समूहले बन्दुक नियन्त्रण गर्ने सरकारको योजना चुनावी क्रियाकलापमा सहभागी बनेर र निर्णय तहमा प्रभाव पारेर विफल पारिदियो । त्यस्ता स्वार्थ समूहहरूले संरा अमेरिकाको राष्ट्रपति तथा संसदीय चुनावमा विशेष राजनीतिक भूमिका खेल्ने गर्छन् । सन् २०१० देखि २०१८ सम्ममा एनआरएले मात्र ११ करोड ३० लाख अमेरिकी डलर बराबरको खर्च महासमितिहरूमार्फत भएको थियो । एनआरए संरा अमेरिकाको प्रमुख बन्दुक नियन्त्रणविरोधी सङ्गठन हो र त्यहाँको सबभन्दा प्रभावशाली दबाब सङ्गठन हो । त्यसको वार्षिक सञ्चालन खर्च नै २५ करोड अमेरिकी डलरभन्दा बढी छ । चुनाव हुने वर्षमा उसको त्यो खर्च बढ्ने गरेको छ । उनीहरूले गर्ने ठुलो परिमाणको खर्चको कारण एनआरएले प्रतिनिधित्व गर्ने स्वार्थ समूह आफ्नो लक्ष्यमा निकै सफल छ । उनीहरूकै दबाबमा संरा अमेरिकाका सबै बन्दुक नियन्त्रणसम्बन्धी विधेयक विफल हुन्छन् जसले त्यहाँ बन्दुक नियन्त्रण अझै कठिन हुने गरेको छ ।
पैसामुखी राजनीतिले संरा अमेरिकी समाजको चरित्र उजागर गरेको छ । संरा अमेरिकाले आफूले आफैँलाई प्रजातान्त्रिक अभ्यासको सबभन्दा उत्तम उदाहरण भनी आत्मप्रशंसा गर्छ । मानवअधिकारको रक्षा गरिरहेको दाबी गर्छ । ‘संरा अमेरिकी शैलीको लोकतन्त्र’ धनी र पुँजीपतिवर्गको लोकतन्त्र हो । त्यसले कहिले पनि संरा अमेरिकी समाजको तल्लोवर्गको हित गर्दैन । संरा अमेरिकी संविधानमा उल्लेख भएका लोकतान्त्रिक अधिकार गोजीमा दाम भएका मानिसले मात्र प्रयोग गर्न सक्छन् । पैसाले नै राजनीति, राजनीतिक सहभागिता र बहसमा नियन्त्रण रहने संरा अमेरिकामा पैसाबिना ती सबै कुरा कहिल्यै साकार हुनसक्दैन । पैसामुखी राजनीतिले ‘संरा अमेरिकी शैलीको लोकतन्त्र’ लाई धुजाधुजा बनाएको छ ।
नेपाली अनुवाद : नीरज