सुशासनमा योग्यतावाद चिनियाँ नोकरशाही र आर्थिक विकास

चीनले कसरी आर्थिक विकासमा चमत्कार ग¥यो भन्ने विषय विश्वमै चर्चाको विषय बनिरहेको छ । चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सरकारले ७५ वर्ष पूरा गरेको अवसरमा गरिबीउन्मूलन गरेर संसारलाई चकित पा¥यो । अहिले विश्वभरि नै अर्थशास्त्र विषयमा गर्ने धेरै शोत्रपत्रहरूको विषय चीनको आर्थिक वृद्धिसँग सम्बन्धित भएको छ । चीनको चमत्कारी आर्थिक वृद्धिको थुप्रै कारणमध्ये चीनको नोकरशाही प्रणाली विशेष कारणको रूपमा लिइएको छ । यस आलेखमा चिनियाँ नोकरशाही प्रणालीले कसरी चिनियाँ अर्थतन्त्रलाई बलियो बनायो भन्नेबारे छोटो विश्लेषण गरिने छ ।
चिनियाँ नोकरशाहीको इतिहास
विशेषगरी १७ औँ र १८ औँ शताब्दीमा बेलायती र अन्य पश्चिमी देशहरूले चिनियाँ नोकरशाही प्रणालीको अध्ययन र प्रशंसा गरेका थिए । चिनियाँ नोकरशाही त्यतिबेला विश्वको सबैभन्दा व्यवस्थित र कुशल शासन प्रणालीहरूमध्ये एक थियो । कन्फ्युसियन सिद्धान्तहरूमा आधारित चिनियाँ निजामती सेवा प्रणाली इतिहासको सबैभन्दा परिष्कृत शासन मोडेलहरूमध्ये एक मानिन्छ । कन्फ्युसियन ग्रन्थहरू, कानुन र शासन सिद्धान्तहरूको ज्ञानको परीक्षण गर्ने कठोर परीक्षाहरूमार्फत अधिकारीहरूको छनोट गर्थे । चिनियाँ प्रशासनको स्थिरता र दक्षतामा योगदान पु¥याउने यस प्रणालीले एक सक्षम र शिक्षित नोकरशाही सुनिश्चित गर्थे । उक्त समयमा भोल्टेयर र लाइबनिजलजस्ता युरोपेली चिन्तकहरूले चीनको योग्यतामा आधारित प्रणालीको प्रशंसा गरेका थिए । १९ औँ शताब्दीमा बेलायती साम्राज्यको विस्तार हुँदै जाँदा कुशल प्रशासनिक प्रणालीको आवश्यकताले चिनियाँ मोडेलबाट प्रेरित योग्यतामा आधारित सिद्धान्तहरू अपनाउन थाले । यसरी बेलायतीहरूले चिनियाँ नोकरशाही प्रणालीको अप्रत्यक्ष नक्कल गरेर आधुनिक पश्चिमी निजामती सेवा प्रणालीलाई आकार दिएको मानिन्छ ।
वर्तमान चिनियाँ नोकरशाही प्रणाली
अहिलेको समयमा चीनले केन्द्रीकृत अधिकारलाई स्थानीय तहमा हस्तान्तरण गरेर आर्थिक विकासलाई अगाडि बढाउन प्रमुख भूमिका खेलेको छ । चिनियाँ सरकारले कन्फ्युसियसवादको परम्परामा जरा गाडेको योग्यतामा आधारित नोकरशाहीमार्फत समाजवादी बजार अर्थतन्त्रको आवश्यकताअनुरूप आधुनिकीकरण गरेको छ । नोकरशाहहरूलाई प्रायः आर्थिक वृद्धि, पूर्वाधार विकास र उनीहरूको क्षेत्राधिकारमा गरिबी न्यूनीकरणजस्ता कार्यसम्पादन मापदण्डका आधारमा बढुवा गरिन्छ । यस प्रणालीले स्थानीय अधिकारीहरूलाई महत्वाकाङ्क्षी आर्थिक परियोजनाहरू अगाडि बढाउन र राष्ट्रिय प्राथमिकताहरू अनुरूप लगानी आकर्षित गर्न प्रोत्साहित गर्दछ । स्थानीय सरकारहरूलाई नीतिहरू लागु गर्न, नवीनता र क्षेत्रीय आर्थिक वृद्धिको लागि गतिशील वातावरण सिर्जना गर्न उल्लेखनीय स्वायत्तता दिइएको छ । यद्यपि, प्रणालीले भ्रष्टाचार, केही क्षेत्रहरूमा अकुशलता र केही क्षेत्रहरूमा असमान विकासजस्ता चुनौतीहरूको पनि सामना गर्नुपरेको छ । यद्यपि, चिनियाँ सरकारले भ्रष्टाचारविरोधी अभियानलाई निर्ममतापूर्वक लागु गरिहेको छ ।
स्थानीय अधिकारीहरूबिच प्रतिस्पर्धात्मक तरिकाले आर्थिक लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न प्रोत्साहित गरिने हुँदा चीनको नोकरशाही भित्रको प्रतिस्पर्धा आर्थिक वृद्धिको एक उल्लेखनीय चालक रहेको छ । यसका केही उदाहरण यहाँ उल्लेख गरिएको छ ।
१. विशेष आर्थिक क्षेत्र (सेन्जेङ) :
सन् १९८० तिर चीनले आफ्नो अर्थतन्त्र खुला गर्दा शेन्जेन, झुहाई र सियामेनजस्ता सहरहरूमा स्थानीय अधिकारीहरूलाई बजार–मैत्री सुधारहरू लागू गर्न स्वायत्तता दिइएको थियो । यी विशेष आर्थिक क्षेत्रका अधिकारीहरूबिच प्रत्यक्ष विदेशी लगानी आकर्षित गर्न, पूर्वाधार सुधार गर्न र निर्यातमुखी उद्योगहरू सिर्जना गर्न प्रतिस्पर्धा भयो । माछा मार्ने गाउँबाट विश्वव्यापी प्राविधिक केन्द्रमा शेन्जेनको रूपान्तरण प्रतिस्पर्धाले कसरी उल्लेखनीय आर्थिक वृद्धिलाई प्रेरित ग¥यो भन्ने कुराको ज्वलन्त उदाहरण हो ।
२. सहरी विकास र पूर्वाधार :
स्थानीय अधिकारीहरू प्रायः आफ्ना सहरहरूलाई व्यवसाय र बासिन्दाहरूका लागि अझ आकर्षक बनाउन प्रतिस्पर्धा गर्छन् । उदाहरणका लागि, चेङ्दु र चोङ्किङले पश्चिमी चीनको आर्थिक केन्द्र बन्न प्रतिस्पर्धा गरेका छन्, जसको परिणामस्वरूप पूर्वाधार, नवप्रवर्तन क्षेत्र र कनेक्टिभिटी परियोजनाहरूमा ठुलो लगानी भएको छ । यो प्रतिस्पर्धाले तीव्र सहरीकरण, राम्रो यातायात सञ्जाल र औद्योगिक समूहहरूको विकासमा ठुलो फड्को मा¥यो ।
३. कुल गार्हस्थ उत्पादन वृद्धि प्रतिस्पर्धा :
१९९० र २००० को दशकको सुरुवातमा चिनियाँ अधिकारीहरूको मूल्याङ्कन मुख्यतया उनीहरूको क्षेत्राधिकारभित्र उच्च जीडीपी वृद्धि दर प्रदान गर्ने क्षमताको आधारमा गरिएको थियो । ‘जीडीपी प्रतियोगिता’ को रूपमा लिइने यो प्रणालीले केन्द्रीय सरकारको सहयोगमा स्थानीय सरकारहरूलाई आक्रामकरूपमा औद्योगिकीकरण गर्न, निर्यात केन्द्रहरू सिर्जना गर्न र ठुला परियोजनाहरूमा लगानी गर्न प्रोत्साहित ग¥यो ।
४. नवप्रवर्तन र प्रविधि समूह :
हाङजाउ र शेन्जेनजस्ता सहरहरू चीनमा नवप्रवर्तन अगुवाको रूपमा चिनिन प्रतिस्पर्धा गर्छन् । हाङझाउ अलिबाबाजस्ता कम्पनीहरूको नेतृत्वमा ई–कमर्सको केन्द्र बनेको छ, जबकि हुवावेजस्ता दिग्गजहरूको घरको रूपमा चिनिने शेन्जेनले हार्डवेयर नवप्रवर्तनमा ध्यानकेन्द्रित गरेको छ । यी प्रयासहरू स्थानीय सरकारहरूले स्टार्टअपहरूको लागि अनुकूल नीतिहरू, अनुसन्धान कोष र प्राविधिक उद्योगहरूअनुरूप पूर्वाधारको प्रवद्र्धन गरेर सञ्चालित छन् ।
५. गरिबी निवारण अभियान :
हालैका वर्षहरूमा चिनियाँ सरकारले स्थानीय अधिकारीहरूलाई गरिबी न्यूनीकरण प्रयासहरूमा प्रतिस्पर्धा गर्न प्रोत्साहित गरेको छ । गुत्mोउ र शान्सीजस्ता प्रान्तहरूले ग्रामीण औद्योगिकीकरण, पर्यटन र सुधारिएको शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा पहुँचमार्फत लाखौँ मानिसहरूलाई गरिबीबाट मुक्त गर्न नवीन कार्यक्रमहरू लागु गरेका छन् ।
कार्यसम्पादन मापन :
नोकरशाहहरूको मूल्याङ्कन जीडीपी वृद्धि, पूर्वाधार विकास, एफडीआई आकर्षण, रोजगारी सिर्जना, गरिबी निवारण र जीवनस्तरमा सुधारजस्ता विशिष्ट आर्थिक सूचकहरूको आधारमा गरिन्छ । यी क्षेत्रहरूमा भएको सफलताले पार्टी वा सरकारी पदानुक्रममा उच्च पदहरूमा पदोन्नतिको सम्भावनालाई बढाउँछ ।
प्रादेशिक र स्थानीय अधिकारीहरू आर्थिक लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न आफ्ना समकक्षीहरूलाई पछि पार्न प्रतिस्पर्धा गर्छन् । उदाहरणको लागि, महत्वपूर्ण औद्योगिक विकास वा ठुलो लगानी आकर्षित गर्ने मेयर वा गभर्नरको पदोन्नति हुने सम्भावना बढी हुन्छ । यो प्रतियोगिताले समग्र राष्ट्रिय आर्थिक विकासमा योगदान पु¥याउने नवीनता र महत्वाकाङ्क्षी परियोजनाहरूलाई बढावा दिन्छ । त्यसैगरी, हरित ऊर्जा सङ्क्रमण, गरिबी न्यूनीकरण वा बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभजस्ता केन्द्रीय सरकारका प्राथमिकताहरू सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरूलाई बढुवाका साथ पुरस्कृत गरिन्छ । स्थानीय उपलब्धिहरूलाई राष्ट्रिय लक्ष्यहरूसँग मिलाउनाले व्यक्तिगत कार्यसम्पादन र बृहत् नीतिगत उद्देश्य दुवैलाई बलियो बनाउँछ ।
सुधार र पूर्वाधार परियोजनाहरूमार्फत शेन्जेनलाई विश्वव्यापी प्राविधिक केन्द्रमा रूपान्तरण गर्ने नेताहरूलाई प्रायः शीर्ष राष्ट्रिय भूमिकाहरूमा पदोन्नति गरिएको उदाहरण छ । झेजियाङमा नवप्रवर्तनलाई जोड दिने वर्तमान राष्ट्रपति सी चिनपिङले प्रान्तीय पार्टी सचिवको रूपमा आफ्नो कार्यकाल सफल पारेर शीर्ष पदमा पुगे । अधिकारीहरूलाई प्रायः विभिन्न क्षेत्र र भूमिकाहरूमा आलोपालो गरिन्छ, जसले गर्दा अधिकारीहरूलाई विभिन्न परिस्थितिहरूमा आर्थिक विकासलाई अगाडि बढाउने आफ्नो क्षमता प्रदर्शन गर्ने अवसर मिल्छ । यो प्रणालीले उच्च प्रदर्शन गर्ने नोकरशाहहरूलाई राष्ट्रिय स्तरमा नेतृत्वको लागि सुनिश्चित गर्दछ । यस प्रणालीले स्थानीय अधिकारीहरूलाई आर्थिक वृद्धि र विकास परियोजनाहरूमा ध्यानकेन्द्रित गर्न प्रोत्साहित गरेको छ, जसले गर्दा द्रुत औद्योगिकीकरण, सहरीकरण र पूर्वाधार विस्तार भएको छ ।
कम्युनिस्ट पार्टीको सङ्गठन विभागले नोकरशाहहरूको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कनमा केन्द्रीय भूमिका खेल्छ । यसले पदोन्नतिको लागि योग्यता निर्धारण गर्न आर्थिक तथ्याङ्क, स्थानीय उपलब्धिहरू र नागरिकहरूबाट प्रतिक्रियाको समीक्षा गर्दछ । यो केन्द्रीकृत अनुगमनले आर्थिक नतिजाहरूको आधारमा बढुवाको लागि प्रमुख मापदण्ड रहेको सुनिश्चित गर्दछ ।
समग्रमा, चीनमा नोकरशाहहरूबिचको प्रतिस्पर्धा आर्थिक वृद्धिको एक महत्वपूर्ण चालक भएको छ । प्रतिस्पर्धात्मक शासनका सकारात्मक पक्षलाई कायम राख्दै सम्भावित नकारात्मक पक्षका मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न केन्द्र सरकारले समय–समयमा सुधारका कार्यक्रमहरू ल्याउने गर्छ । यसरी चीनको नोकरशाही प्रणाली केन्द्रीय योजना र स्थानीय अनुकूलनशीलताबिच सन्तुलन प्रवद्र्धन गरेर आर्थिक सफलताको एक महत्वपूर्ण चालक बनेको छ ।
अन्तमा, हरेकपटक चीनको भ्रमण सकेर नेपाल फर्किँदा हाम्रा मन्त्रीहरूले भन्ने गर्छन्, “चीनबाट धेरै कुरा सिक्नुपर्छ ।” यसो भन्ने मन्त्रीहरूले आफ्नो दलमा यस्तो चिनियाँ प्रणाली लागु गर्न सक्छन् त ? हाम्रो देशमा स्थानीय तहको जिम्मेवारी लिइरहेका ठुला राजनीतिक पार्टीका नगरपालिका प्रमुख वा गाउँपालिका प्रमुखहरूको कार्य सम्पादन गर्दा गरिबी न्यूनीकरण, शिक्षाको विकास, गार्हस्थ उत्पादन वृद्धि, स्वास्थ्य सुविधाजस्ता मापदण्ड लागु गरेर त्यसैको आधारमा आ–आफ्नो पार्टीमा बढुवा गर्ने विधि बनाउन सके धेरै हदसम्म स्थानीय तहमा प्रतिस्पर्धा हुन गई आर्थिक विकासमा मद्दत मिल्नेछ ।

(विभिन्न समाचार एजेन्सीको सहयोगमा)