नेपालका ग्रामीण क्षेत्रमा जन्मजात विकृतिको उच्च दर

नेपालका ग्रामीण क्षेत्रहरूमा, विशेषगरी प्रदेश अस्पताल मलंगवा, सर्लाहीले सेवा पु¥याउने क्षेत्रहरूमा, नवजात शिशुहरूमा जन्मजात विकृतिहरूको सङ्ख्या बढेको छ । यो समस्याको मुख्य कारण ग्रामीण महिलाहरूमा गर्भपूर्व जाँच (एएनसी) को महत्वबारे चेतनाको अभाव हो ।
नेपालमा सुरक्षित गर्भपतन सेवा उपलब्ध रहेको छ, जुन २८ हप्ता सम्मको गर्भअवधिसम्म विशेष चिकित्सकीय मापदण्डअन्तर्गत कानुनी रूपमा सम्भव छ । यद्यपि, गर्भावस्थामै जन्मजात विकृति देखिएका धेरैजसो गर्भहरू समयमा पहिचान नहुँदा पूर्ण अवधिसम्म जारी रहने गर्छन् । यस्ता विकृतिहरू सामान्य रूपमा गर्भावस्थाको सुरुवातमै फोलिक एसिडको सेवनद्वारा रोक्न सकिने भए पनि, ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य शिक्षा नहुँदा धेरै महिलाले यी आवश्यक पूरक औषधि लिँदैनन् ।
गर्भावस्थाको पाँचौँ महिनामा गरिने विस्तृत एनामोली स्क्यानद्वारा यस्ता जन्मजात विकृतिहरूको समयमै पहिचान सम्भव हुन्छ । यदि गम्भीर विकृति देखा परेमा, नेपालका प्रचलित कानुनअनुसार गर्भपतन गर्न सकिने व्यवस्था छ । साथै, नेपाल सरकारद्वारा नवजात शिशुमा देखिने जन्मजात विकृतिहरूको अभिलेख राख्ने र भविष्यका गर्भधारणहरूमा यस्ता अवस्थाबाट जोगिन सकिने उपायहरू पहिचान गर्न ‘नवजात जन्मजात विकृति निगरानी प्रणाली’ समेत सञ्चालनमा ल्याइएको छ ।
तर, यी सबै उपायहरूको प्रभावकारिता ग्रामीण क्षेत्रमा गर्भपूर्व जाँचको न्यून दरका कारण सीमित भइरहेको छ । नियमित जाँच नहुँदा विकृतिहरूको समयमै पहिचान र रोकथाम सम्भव नहुँदा यो समस्या अझै यथावत् छ ।
जन्मजात विकृति, जसलाई जन्मजात असामान्यता पनि भनिन्छ । जन्मदेखि नै देखिने संरचनात्मक वा कार्यात्मक असामान्यताहरू हुन् । यी विकृतिहरू जन्मपूर्व, जन्मका बेलामा, वा शिशुकालको सुरुवाती चरणमा पहिचान गर्न सकिन्छ । नेपालमा यी जन्मजात विकृतिहरू नवजात र बाल मृत्युदरका प्रमुख कारणहरूमध्ये एक हुन् ।
नेपालमा जन्मजात विकृतिको प्रचलन र सामान्य प्रकारहरू
नेपालमा जन्मिएका नवजात शिशुहरूमा गरिएको विभिन्न अध्ययनहरूले जन्मजात विकृतिहरूको प्रचलन दर फरक–फरक देखाएका छन् :
एक अध्ययनअनुसार, नेपालको एक तृतीयस्तरीय मातृ अस्पतालमा २१,५६४ जीवित जन्ममध्ये २२० (१.०२ प्रतिशत) शिशुमा एक वा बढी जन्मजात विकृतिहरू भेटिएका थिए । तीमध्ये सबैभन्दा धेरै हृदय प्रणालीसम्बन्धी विकृति (५६.८ प्रतिशत) थिए, त्यसपछि पाचन प्रणाली (१६.८ प्रतिशत), मांशपेसी प्रणाली (१५.४ प्रतिशत) र केन्द्रीय स्नायु प्रणाली (८.१ प्रतिशत) मा विकृति देखिएको थियो ।
अर्को अध्ययनमा ३२,६९५ नवजात शिशुहरूमध्ये ०.५१ प्रतिशतमा जन्मजात विकृति देखिएको थियो, जसमा सबैभन्दा धेरै मांशपेसी प्रणालीसम्बन्धी विकृति (३५.५ प्रतिशत) रहेका थिए, त्यसपछि केन्द्रीय स्नायु प्रणालीका विकृति (१७.७५ प्रतिशत) रहेका थिए ।

निगरानी र रोकथामका पहलहरू
जन्मजात विकृतिहरूको प्रभावलाई ध्यानमा राख्दै, नेपालले विभिन्न पहलहरू अघि सारेको छ ।
नवजात जन्मजात विकृति निगरानी
स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयअन्तर्गतको परिवार कल्याण महाशाखाले जन्मजात विकृतिको तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न नवजात जन्मजात निगरानी प्रणाली लागू गरेको छ । यसको उद्देश्य जन्मजात विकृतिको अवस्था, प्रवृत्ति र बोझ बुझ्ने तथा नीति निर्माण र रणनीतिमा सहयोग पु¥याउने हो ।
अस्पताल–आधारित स्क्रिनिङ
सन् २०२२ नोभेम्बरसम्म नेपालभरका २७ वटा अस्पतालहरूमा नवजात शिशुहरूमा जन्मजात विकृति पहिचानका लागि स्क्रिनिङ कार्य भइरहेको थियो । यस अभियानको उद्देश्य यस्ता विकृति समयमै पहिचान गरी नवजात मृत्युदर घटाउनु हो ।
क्षेत्रीय सहकार्य
नेपाल दक्षिण–पूर्वी एसिया क्षेत्रीय नवजात तथा जन्मजात विकृति सञ्जालमा सहभागी छ, जसले अस्पताल–आधारित निगरानीमा सहयोग पु¥याइरहेको छ । यसले नेपाललाई यस्ता विकृतिहरूको प्रभावकारी अनुगमन र प्रतिक्रिया दिन सशक्त बनाएको छ ।

चुनौती र आगामी मार्ग
यी पहलहरूका बाबजुद, अझै केही चुनौतीहरू विद्यमान छन् :
तथ्याङ्कको अभाव
नेपालमा जन्मजात विकृतिको सही अवस्था अझै पूर्ण रूपमा थाहा भइसकेको छैन किनभने व्यापक राष्ट्रिय निगरानी प्रणाली अभावमा छ ।
स्रोतको कमी
विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा तालिम प्राप्त जनशक्ति र स्वास्थ्य संरचनाको कमीले जन्मजात विकृति पहिचान र व्यवस्थापनमा कठिनाइ पु¥याएको छ ।
समाधानका लागि निगरानी प्रणाली सुदृढ पार्नु, पूर्वाधार विकास गर्नु र जन्मजात विकृतिको रोकथाम तथा समयमै पहिचानबारे जनचेतना बढाउनु अत्यावश्यक छ ।
(लेखक डा. यादव प्रसूति तथा स्त्री रोग विशेषज्ञ डा. यादव प्रादेशिक अस्पताल मलङ्गवा, सर्लाहीका नि. मेडिकल सुपरिन्टेन्डेन्ट तथा क्लिनिकल कोअर्डिनेटर हुन् ।)